Variation and linguistic change of Galician-Portuguese (13th and 14th centuries): The clitic pronouns Me/Mi, Lle/Lhi and other forms in <-i> final

Downloads

Published

2019-12-19

How to Cite

Monteagudo, H. (2019) “Variation and linguistic change of Galician-Portuguese (13th and 14th centuries): The clitic pronouns Me/Mi, Lle/Lhi and other forms in <-i> final”, Boletín da Real Academia Galega. A Coruña, (380), pp. 303–395. doi: 10.32766/brag.380.775.

Issue

Section

Traballos de investigación e estudo

Authors

  • Henrique Monteagudo

DOI:

https://doi.org/10.32766/brag.380.775

Keywords:

Galician-portuguese, medieval Portuguese, medieval Galician, historical gramar, final vowels, clitic pronouns, medieval Galician troubadour poetry, Galician-Portuguese literary prose

Abstract

This paper analyses the variation -i / -e at the end of the words inside the evolution frame of the Galician-Portuguese linguistic system from 1250 to 1350. It focalises on one differential feature between Portuguese and Galician that didn’t get enough attention in the past: the preservation in Portuguese of the final [i] in latin atonic words as an [i] in a series of Portuguese words, while they end with an [e] in Galician. The article also focuses on the clitic pronouns me (P1), teche (P2), lle(s) (P3 and P6) e xe (P3-P6ref) found on the Galician texts, which in Portuguese are respectively mi, ti, lhi(s) and xi. There is a special attention put on the variation between me and mi with its pertinent allomorphs {m} e {mi}. Likewhise, the article shows the importance of the desinence of P1 in the strong perfect tense of some verbs and of P2 in the perfect tense of all the verbs: in the Galician texts, the verbal forms end in -e (dixe, amasteamasche), while Portuguese verbs tend to end in -i (dixi, amasti). Based on a broad selection of different kind of texts, prose and verse, literary and documentary, this article will show an analysis of the diatopic distribution, the diachronic evolution and the chronology of these variation, which lead into the generalitation of the forms ending in -e.

Downloads

Download data is not yet available.

References

Os cancioneiros. Fontes e edicións

A = Cancioneiro da Ajuda. Véxase Fragmento do nobiliário do conde dom Pedro. / Cancioneiro da Ajuda. Edição facsimilada do códice existente na Biblioteca Nacional. Lisboa: Távola Redonda / Instituto Português do Património Arquitectónico e Arqueológico – Biblioteca da Ajuda, 1994.

Michäelis de Vasconcellos, Carolina (1990 [1904]): Cancioneiro da Ajuda. Edição crítica e comentada. 2 vols. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda.

Carter, Henry (1975): Cancioneiro da Ajuda. A diplomatic edition. New York: Klaus Reprint.

B = Cancioneiro da Biblioteca Nacional. Véxase Cancioneiro da Biblioteca Nacional (Colocci Brancuti). Cod. 10991. Reprodução facsimilada. Lisboa: Biblioteca Nacional / Imprensa Nacional / Casa da Moeda, 1982.

Molteni, Enrico (1880): Il Canzoniere Portoghese Colocci-Brancuti, pubblicato nelle parti che completano il Codice Vaticano 4803. Halle: Max Niemeyer.

Machado, Elza Paxeco e José Pedro Machado (1949-1964): Cancioneiro da Biblioteca Nacional. Antigo Colocci-Brancuti. 8 vols. Lisboa: Revista de Portugal.

Tavani, Giuseppe (1999): «Arte de Trovar» do Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa. Lisboa: Colibri.

V = Cancioneiro da Biblioteca Vaticana. Véxase Cancioneiro português da Biblioteca Vaticana (Cód. 4803). Lisboa: Centro de Estudos Filológicos / Instituto de Alta Cultura, 1973.

Monaci, Ernesto (1875): Il Canzoniere portoghese della Biblioteca Vaticana. Halle: Max Niemeyer.

N = Pergamiño Vindel. Véxase Monteagudo, Henrique (ed.) (2018): Martin Codax. Cantigas. Vigo: Galaxia / Consello Social da Universidade de Vigo.

CSM= Mettmann, Walter (ed.) (1981): Afonso X, o Sabio. Cantigas de Santa Maria. 2 vols. Vigo: Edicións Xerais de Galicia.

To = Monteagudo, Henrique (ed.) (2003): Afonso X o Sabio. Cantigas de Santa Maria. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega. Edición facsimilar do códice de Toledo (To), Biblioteca Nacional de Madrid, ms. 10 069.

Schaffer, Martha E. (ed.) (2010): Afonso X o Sabio. Cantigas de Santa Maria. Códice de Toledo (To). Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.

E = Anglés, Hygini (1943-1964): La Música de las Cantigas de Santa María del Rey Alfonso el Sabio. 4 vol. Barcelona: Diputación Provincial, Biblioteca Central. T. 1: Facsímil del Códice j.b.2 de El Escorial.

T = Fidalgo Francisco, Elvira (ed.) (2011): Alfonso X el Sabio. Las Cantigas de Santa María: Códice Rico, Ms. T-I-1, Real Biblioteca del Monasterio de San Lorenzo de El Escorial. 3 vols. Madrid: Patrimonio Nacional / Testimonio.

F = Afonso X o Sabio (1989-1991): Cantigas de Santa Maria. T.I. Edición facsímil del códice B.R. 20 de la Biblioteca Nazionale Centrale de Florencia: siglo XIII. Madrid: Edilán.

Hernández Serna, Joaquín (1993): Cantigas de Santa María: Códice B.R. 20 de Florencia: estudio, transcripción, situación y variantes. Murcia: Universidad.

Recursos en rede. Edici´óns dixitais

Askins, Arthur L-F. (dir.) (1997-): BITAGAP (Bibliografia de textos antigos galegos e portugueses). Berkeley: The Bancroft Library. University of California.

Brea, Mercedes e Pilar Lorenzo Grandín (dirs.) (2019):

Domingues, José (coord.) (2012-): CLIMA. Corpus legislativo da Idade Media anotado. Porto: Universidade Lusíada.

González Seoane, Ernesto (coord.) (2006-2018): Dicionario de dicionarios do galego medieval. Vigo: Seminario de Lingüística Informática - Grupo TALG / Instituto da Lingua Galega.

Ferreiro, Manuel (dir.) (2014-): Glosario da poesía medieval profana galego-portuguesa. A Coruña: Universidade.

Ferreiro, Manuel (dir.) (2018-): Universo Cantigas. Edición crítica da poesía medieval galego-portuguesa. A Coruña: Universidade.

Lopes, Graça Videira, Manuel Pedro Ferreira [et al.] (2011-): Projeto littera. Cantigas medievais galego-portuguesas. Lisboa: Instituto de Estudos Medievais, FCSH/NOVA.

Reis, António Matos (s.d.): Forais extensos. [Viana do Castelo]: [edición do autor]

Varela Barreiro, Xavier (dir.) (2007-): Tesouro medieval informatizado da lingua galega 2.1. (TMILG). Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega.

Xavier, María Francisca (dir.) (2002-): Corpus informatizado do português medieval, o CIPM. Lisboa: Universidade Nova.

Outros textos e documentos. Edicións e estudos

Ailenii, Simona (2009): “O arquétipo da tradução portuguesa da Estoire del Saint Graal à luz de um testemunho recente”, Revista Galega de Filoloxía 10, 11-38.

Alarcão, Jorge de e Luís Carlos Amaral (1986): Livro das campainhas. Códice da segunda metade do século XIV. Mosteiro de São Salvador de Grijó. Vila Nova de Gaia: Câmara municipal.

Ali, Manuel Said (1966): Gramática histórica da língua portuguesa (6ª edición). São Paulo: Melhoramentos.

Almeida, Maria L. Alves Ferreira de (1992): Foral e foros da Guarda. Edição e estudo linguístico do manuscrito português. Viseu: Universidade Católica Portuguesa. Trabalho de síntese elaborado no âmbito de História da Língua Portuguesa para as Provas de Aptidão Pedagógica e Capacidade Científica.

Álvarez, Rosario (1994): “As formas de dativo e a expresión do número no galego medieval”,Verba 21, 133-166.

Álvarez, Rosario e Xosé Xove (1998): “Lingua e variación dialectal na Crónica Xeral Galega”, en D. Kremer (ed.), Homenaxe a Ramón Lorenzo. Vigo: Galaxia, I, 29-58.

Álvarez, Rosario e Xosé Xove (2002): Gramática da lingua galega. Vigo: Galaxia.

Andrade, Amélia Aguiar e Luís Krus (dirs.) (2000): Valdevez medieval. Documentos I (950-1299). Arcos de Valdevez: Câmara municipal. [Valdevez].

Azevedo, Pedro A. (2003): Livro dos bens de D. João de Portel. Cartulario do seculo XIII. Lisboa: Colibri. [LBJPortel].

Boullón, Ana I. e Henrique Monteagudo (2009): De verbo a verbo. Documentos en galego anteriores a 1260. Santiago de Compostela: Universidade.

Brissos, Fernando J. Costa (2011): Linguagem do sueste da Beira no tempo e no espaço. Lisboa: Universidade. Dissertação de doutoramento inédita. [Castelo Branco].

Brocardo, Teresa (2006): Livro de linhagens do Conde D. Pedro. Edição do fragmento manuscrito da Biblioteca da Ajuda (século XIV). Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda.

Cardeira, Esperança (2005): Entre o português antigo e o português clássico. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda.

Carvalho, Maria J. (1996): Do português arcaico ao português moderno. Contributos para uma nova proposta de periodização. Coimbra: Universidade. Dissertação de mestrado apresentada à Faculdade de Letras.

Carvalho, Maria J. (2005): “On the origin of the final unstressed [i] in Brazilian and other varieties of Portuguese. New evidence in an enduring debate”, en Jens Erik Mogensen, Eva Skafte Jensen, Michael Fortescue e Lene Schøsler (eds.), Historical linguistics 2003. Selected papers from the 16th International Conference on Historical Linguistics (Copenhagen, 11-15th August 2003). Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins, 47-60.

Carvalho, Maria J. (2017): Documentação medieval do mosteiro de Santa Maria de Alcobaça. Edição, com introdução e notas de aparato crítico. Verba. Anexo 74. Santiago de Compostela: Universidade. [Alcobaça].

Castro, Ivo (2004): Introdução à história do português. Lisboa: Colibri.

Cepeda, Isabel Vilares (1995): Bibliografia da prosa medieval em língua portuguesa. Lisboa: Instituto da Biblioteca Nacional e do Livro.

Cintra, Luís F. Lindley (1984): A linguagem dos foros de Castelo Rodrigo: seu confronto com a dos foros de Alfaiates, Castelo Bom, Castelo Melhor, Coria, Cáceres e Usagre: contribuição para o estudo do leonês e do galego-português do século XIII. [Lisboa]: Imprensa Nacional / Casa da Moeda.

Coelho, Maria Helena da Cruz e Maria do Rosário Barbosa Morujão (1999): Forais e Foros da Guarda. A Guarda: Câmara municipal.

Costa, Ana L. Pereira e Maria O. Rodrigues Santana (2006): “Documentação foraleira dionisina de alguns concelhos do Alto Trás-os-Montes”, Revista Galega de Filoloxía 7, 117-141.

Dias, Aida Fernanda (2003-2006): “A matéria da Bretanha em Portugal: relevância de um fragmento pergamináceo”, Revista Portuguesa de Filologia 25, 145-222.

Dias, Epiphanio da Silva (1970): Sintaxe histórica portuguesa (5ª edición). Porto: Livraria Clássica.

Dias, João J. Alves, António H. de Oliveira Marques e Teresa F. Rodrigues (1987): Álbum de Paleografia. Lisboa: Estampa. [APal].

Domingues, José e Pedro Pinto (2015): “Os foros extensos na Idade Média em Portugal”, Revista de Estudios Histórico-Jurídicos 37, 153-174.

Fernández Rei, Francisco (1990): Dialectoloxía da lingua galega. Vigo: Edicións Xerais de Galicia.

Ferreira, José de Azevedo (1980): Alphonse X. Primeyra Partida. Édition et étude. Braga: Instituto Nacional de Investigação Científica.

Ferreira, José de Azevedo (1987): Afonso X. Foro Real. 2 vols. Lisboa: Instituto Nacional de Investigação Científica.

Ferreira, José de Azevedo (1993a): “Flores de Direito”, en Lanciani/Tavani 1993: 278-279.

Ferreira, José de Azevedo (1993b): “Foro Real”, en Lanciani/Tavani 1993: 281.

Ferreira, José de Azevedo (1993c): “Partidas”, en Lanciani/Tavani 1993: 511-512.

Ferreira, José de Azevedo (2001): Estudos de história da língua portuguesa. Obra dispersa. Braga: Universidade do Minho / Centro de Estudos Humanísticos.

Gomes, Saul António (1988): “Documentos medievais de Santa Cruz de Coimbra”, Estudos Medievais 9, 3-167. [DRCoimbra].

Gomes, Saul António (2013): “A chancelaria régia de D. Dinis: Breves observações diplomáticas”, Fragmenta historica. Revista do Centro de Estudos Históricos da Universidade Nova de Lisboa 1, 9-38. [DDenis].

Herculano, Alexandre (1868): Portugaliae Monumenta Historica. Vol. III (2). Leges et consuetudines. Olisipone: Typis Academicis. [PMH].

Huber, Joseph (1986): Gramática do português antigo. Lisboa: Fundação Calouste Gulbenkian.

Jorge, Ricardo, José C. Lopes e José Caldas (1967-1974): Corpvs codicvm latinorvm et portvgalensivm eorvm qvi in Archivo Mvnicipali Portvcalensi asservantvr antiqvissimorvm ivssv cvriae mvnicipalis editvm. Vol. VI: Livro 1º de pergaminhos, fasc. I e II; Livro 2º de pergaminhos, fasc. III, fasc. IV e V [Porto]: Câmara municipal, Gabinete de Historia da Cidade. [AMPorto I, AMPorto II].

Lanciani, Giulia e Giuseppe Tavani (coords.)(1993): Dicionário da literatura medieval galega e portuguesa. Lisboa: Caminho.

Lorenzo Gradín, Pilar e José A. Souto Cabo (coords.) (2001): Livro de Tristan e Livro de Merlin. Estudio, edición, notas e glosario. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.

Lorenzo, Ramón (1975): “Gallego y portugués: algunas semejanzas y diferencias”, en Filología y didáctica hispánica. Homenaje al Profesor Hans-Karl Schneider. Hamburg: Helmut Buske, 155-175.

Lorenzo, Ramón (1975-1977): La traducción gallega de la Crónica General y de la Crónica de Castilla. 2 vols. Ourense: Instituto de Estudios Orensanos “Padre Feijoo”. [Crónicas].

Lorenzo, Ramón (1985): Crónica Troiana. A Coruña: Fundación Barrié de la Maza.

Lorenzo, Ramón (2004): Miragres de Santiago = Milagres de Santiago = Milagros de Santiago. 2 v. [Valencia]: Scriptorium Ediciones Limitadas.

Machado Filho, Américo V. Lopes (2008): Diálogos de São Gregório. Edição e estudo de um manuscrito medieval português. Salvador: Edufba.

Machado Filho, Américo V. Lopes (2009): Um «Flos Sanctorum» trecentista em português. Brasília: Universidade.

Machado Filho, Américo V. Lopes (2015): Diálogos de São Gregório. Edição semidiplomática. Bahia: Universidade Federal.

Maia, Clarinda de Azevedo (1986): História do galego-portugués. Estado lingüístico da Galiza e do Noroeste de Portugal do século XII ao século XVI (com referência á situação do galego moderno). Coimbra: Instituto Nacional de Investigação Científica. [HG-P].

Mariño Paz, Ramón (1998): Historia da lingua galega. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.

Mariño Paz, Ramón (2009): “A vogal /i/ en posición átona final de palabra no galego medieval”, Revista de Filología Románica 26, 71-98.

Mariño Paz, Ramón (2017): Fonética e fonoloxía históricas da lingua galega. Vigo: Edicións Xerais de Galicia.

Marques, António H. de Oliveira (1984): Chancelaria de D. Pedro I (1357-1367). Lisboa: Instituto Nacional de Investigação Científica.

Marques, António H. de Oliveira (1990-1992): Chancelarias Portuguesas. D. Afonso IV. 3 vols. Lisboa: Instituto Nacional de Investigação Científica / Centro de Estudos Históricos da Universidade Nova de Lisboa. [Afonso IV].

Marreiros, Rosa (2012): Chancelaria de D. Dinis. Livro II. Coimbra: Terra Ocre. [Livro 2º].

Martins, Ana M. (1994): Clíticos na história do português. Lisboa: Universidade. Dissertação de doutoramento inédita.

Martins, Ana M. (2001a): “Emergência e generalização do português escrito. De D. Afonso Henriques a D. Dinis”, en M. H. Mira Mateus (coord.), Caminhos do Português. Lisboa: Biblioteca Nacional, 23-71. [DPrim].

Martins, Ana M. (2001b): Documentos portugueses do noroeste e da região de Lisboa. Da produção primitiva ao século XVI. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda. [Dport].

Martins, Ana M. (2003-2006): “Para a história do vocalismo átono português: a propósito do testamento de Afonso II de 1214”, Revista Portuguesa de Filologia 25, 295-319.

Martins, Ana M. (2016): “Introdução: O português numa perspetiva diacrónica e comparativa”, en Ana Maria Martins e Ernestina Carrilho (eds.), Manual de linguística portuguesa. Berlin: De Gruyter Mouton, 1-39.

Mattos e Silva, Rosa V. (1989): Estruturas trecentistas. 2 vols. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda.

Mattos e Silva, Rosa V. (2008): O português arcaico. Uma aproximação. 2 vols. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda.

Mattoso, José (1980): “Introdução”, en José Mattoso (ed.), Livro de Linhagens do Conde don Pedro. 2 vols. Lisboa: Publicações da Academia das Ciências, I, 7-54.

Menéndez Pidal, Ramón (1999): Orígenes del español. Estado lingüístico de la Península Ibérica hasta el siglo XI. Madrid: Espasa.

Michaëlis de Vasconcellos, Carolina (1920): “Glossário do Cancioneiro da Ajuda”, Revista Lusitana 23, 1-95.

Monteagudo, Henrique (2008a): “Ortografía alfonsí? Para a análise grafemática dos testemuños poéticos en galego da segunda metade do século XIII”, en Manuel Ferreiro, Carlos P. Martínez Pereiro e Laura Tato Fontaíña (eds.), A edición da poesía trobadoresca en Galicia. A Coruña: Baía Edicións, 141-160.

Monteagudo, Henrique (2008b): Letras primeiras. O Foral do Burgo de Caldelas, os primordios da lírica trobadoresca e a emerxencia do galego escrito. A Coruña: Fundación Barrié de la Maza.

Monteagudo, Henrique (2012): “Galego, portugués e brasileiro no tempo. Achegas para unha diacronía comparada”, en Xoán C. Lagares e Henrique Monteagudo (orgs.), Galego e portugués brasileiro. História, variação e mudança. Rio de Janeiro: Universidade Federal Fluminense, 37-104.

Monteagudo, Henrique (2013): “«Cuita grand’e cuidado» (A 32) / «Coita grand’e coydado» (B 174). Estratigrafía da variación lingüística nos cancioneiros trobadorescos”, Boletín da Real Academia Galega 374, 207-299.

Monteagudo, Henrique (2015): “Variación scriptolingüística e estratigrafía comparada de A e B. Achegas á proto-tradición manuscrita dos cancioneiros galego-portugueses”, Diacrítica 29, 471-496.

Monteagudo, Henrique (2019a): “Variación scriptolingüística e tradición manuscrita da lírica trobadoresca: As variables e ”, en Ernestina Carrilho, Ana M. Martins, Sandra Pereira e João P. Silvestre (eds.), Estudos linguísticos e filológicos oferecidos a Ivo Castro. Lisboa: Centro de Linguística da Universidade de Lisboa, 859-959.

Monteagudo, Henrique (2019b): “Os pronomes tónicos oblicuos libres min e mí nos cancioneiros trobadorescos”, Revista Galega de Filoloxía 20, 91-118.

Mota, Jacira Andrade, Rosa Virginia Matos, Vera Lúcia Sampaio e Nelson Rossi (1965): Livro das Aves. [Rio de Janeiro]: Instituto Nacional do Livro. Ministério da Educação e Cultura.

Neto, Serafim da Silva (1956): Textos medievais portuguêses e seus problemas. Rio de Janeiro: Ministério de Educação e Cultura.

Nobiling, Oskar (2007 [1907]): “Acerca do texto e da interpretação do Cancioneiro da Ajuda”, en As cantigas de D. Joan Garcia de Guilhade e estudos dispersos. Niterói: Universidade Federal Fluminense, 173-218.

Nogueira, Bernardo Sá (2003): O Livro das lezírias d’El Rei Dom Dinis. Lisboa: Universidade. [Lezírias].

Nunes, José Joaquim (1975): Compêndio de gramática histórica portuguesa. Fonética e morfologia (8ª edición). Lisboa: Livraria Clássica.

Parkinson, Steven (ed.) (s.d.): Arquivo de textos notariais em português antigo, Oxford. Edición dixitalizada cedida polo editor ao Corpus informatizado do português medieval. [ATOX].

Pereira, Gabriel (1909): “Livro d’Alveitaria do mestre Giraldo”, Revista Lusitana XII, 1-60.

Pichel, Ricardo e Xavier Varela Barreiro (2017): “O fragmento galego-portugués do Livro de Tristam. Nova proposta cronolóxica e diatópica”, Madrygal. Revista de Estudios Gallegos 20, 159-214.

Pizarro, José A. de Sotto Mayor (2005): D. Dinis. Lisboa: Círculo de Leitores.

Ramos, Ana M. (2008): O cancioneiro de Ajuda. Confecção e escrita. 2 vols. Lisboa: Universidade. Dissertação de doutoramento inédita.

Río Riande, Maria G. del (2010): “El surgimiento de la prosa científica en Portugal: el Livro d’Alveitaria del Mestre Giraldo”, en Pierre Civil e Françoise Crémoux (eds.), Actas del XVI Congreso de la Asociación Internacional de Hispanistas. Nuevos caminos del hispanismo... Madrid: Iberoamericana.

Rodrigues, Maria C. Matias (1992): Dos costumes de Santarém. Lisboa: Universidade. Dissertação de mestrado, pro manuscrito.

Rodrigues, Maria C. Matias (1993): “Nova proposta de datação de três manuscritos medievais”, en Actas do IX Encontro da Associação Portuguesa de Linguística. Coimbra: Universidade, 363-376.

Rodríguez Guerra, Alexandre e Xavier Varela Barreiro (2007): “As grafías no Cancioneiro da Ajuda”, en Ana Isabel Boullón Agrelo (ed.), Na nosa lyngoage galega. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega / Instituto da Lingua Galega, 473-556.

Soares, Lina M. Marques (2005): Foral antigo de Santarém. Edição crítica e estudo. Lisboa: Colibri.

Souto Cabo, José António (2008): Documentos galego-portugueses dos séculos XII e XIII. Monográfico nº 5 da Revista Galega de Filoloxía. A Coruña: Universidade. [DG-Port].

Stengaard, Birte (2003): “El uso libre de los pronombres personales tónicos oblicuos en el gallego-portugués medieval: características sintácticas e implicaciones diacrónicas”, en Fernando Sánchez Miret (ed.), Actas del XXIII Congreso Internacional de Lingüística y Filología Románica. Tübingen: Max Niemeyer, vol. II, 425-433.

Viana, Mário (2002): “Um testemunho de direito consuetudinário (1281)”, Arquipélago. Historia (2ª série) 6, 399-415.

Williams, Edwin B. (1986): Do latim ao português. Rio de Janeiro: Tempo brasileiro.

Most read articles by the same author(s)

1 2 > >>