LUÍSA VILLALTA, PALABRA E FUGA

Gustaríame iniciar este texto reproducindo un par de preguntas do autor francés Pascal Quignard¹:

Quen non fica en silencio fronte ao mar que se repite, que se alza, que retorna e que, para retornar, avanza? Quen non fica, máis que en silencio, en estupor, en énstase no canto de en éxtase, fronte ás ondas tan fascinantemente ruidosas...? (Quignard 2008)²

Cos ollos postos sobre a extensión do océano, e da man de Quignard, dispoñémonos a rastrexar a pegada da travesía Villalta. A barca que está a piques de partir ten a medida dunha muller. Abeira o linde. Aboia. A viaxe é solitaria, pero Luísa non viaxa soa³ A canle é o océano, ou mellor, as ondas. Desde un lugar firme escoitamos, en eco, voces: “Norte escuro, vento seguro”, “Ao vento soán, nen a man”, “Vente ventiño mareiro / Vente noso compañeiro”⁴ A cidade dá a tona. A barca zarpa. Comeza a soar un violín.

A TRAVESÍA VILLALTA

PRIMEIRO MOVEMENTO: O XAPÓN

A travesía que acaba de saír ao mar disponse en catro tempos. A primeira dirección é o leste. Luísa arriba ao Xapón. Alí coñece a Basho. Compón sete luzadas ou sete visións que adoptan a forma, o molde, do haiku. Velaquí:

O ritmo
en que gotea o inverno
é íntimo.

Todo o día chovendo
e un xinete palpita
por fora e por dentro.

Un maniquí distraído
dentro do escaparate:
a sua conversa é comigo.

Un péndulo incesante,
a tarde se acompasa
dormida nun estanque.

Cristal de luz de agosto,
no mar se desparrama
como un vaso roto.

Luz e siléncio:
cada noite parece
que pasa mais cedo.

Pálida é a tristeza.
Mais pálida ainda a lua
sobre a que corre esta pena⁵.

SEGUNDO MOVEMENTO: ALEMAÑA

O segundo movemento lévanos cara a Alemaña. Na travesía, Luísa interpreta a experiencia do pensamento de Heidegger:

Medida e senda,
camiño e lenda
axeitan-se a un unico vieiro.

Anda e leva,
falta e dilema
ao longo do teu unico carreiro⁶.

As ondas guían logo a coruñesa cara a Hölderlin, e a primeira traduce o que o segundo exclama: O, deus do mar!… Deixa-me lembrar / o siléncio das tuas profundidades!.

Ao ancorar en Alemaña, a poeta repara nunha muller. O seu nome é Hildegarda. Trátase de Hildegarda de Bingen: escritora, compositora, filósofa, bieita medieval, sibila do Rin. Villalta descobre aos poucos unha creadora que para ela devén referente: Para Luísa foi fundamental Hildegart von Bingen, mesmo convenceu a Pancho Pillado para publicala, e publicouna (Maceda 2024, p. 10). Entre Hildegarda e Galicia, Luísa actúa como mediadora e, ao seu través, a obra da alemá chega por vez primeira (e, polo momento, única) a Galicia⁷.

Froito dese encontro xermano e froito desa fascinación, Luísa inserirá o nome de Hildegarda na composición “As damas que antano cantaron”⁸ (Festa da Palabra Silenciada, 12). Escribirá tamén un poema titulado “Os ollos da sibila” (Clave Orión, IX-X-XI) destinado a Luz [Pozo Garza] nos ollos de Eduardo [Moreiras]. Velaquí un extracto:

Limpos como o cristal serán os ollos da sibila,
por máis que vaian desgastando a pedra invariábel
no pulimento da cegueira

Limpos digo, direi e digo auga
da fonte mesma da que mana
a vida toda e cada un dos seres vivos

Digo cristal de auga e digo seixo
duros serán para cortar a luz con diamante
tenros ao fin para termar da corda
que vibra e se desfai no eco compartido

TERCEIRO MOVEMENTO: FRANCIA

A barca na que navega Luísa cruza nalgún momento co barco bébedo de Rimbaud. Co fin de exercitar a lingua, Luísa ponse a traducir. Mándanolo para aquí baixo dúas formas: unha máis libre e outra máis literal. Sobre ese transvasamento, escribe: Estudo de língua, un pozo do que extrair apenas uns baldes⁹.

CUARTO MOVEMENTO: ITALIA

No medio do mar, Luísa recibe unha proclama que lle lanza o seu amigo Francisco (Pancho) Pillado. Trátase dun manifesto que Pier Paolo Pasolini dá ao prelo nunha revista italiana no ano 1968: o Manifesto per un nuovo teatro (o Manifesto por un teatro novo). Luísa le, ponse a traducir, escribe un limiar para a versión en galego, realiza un traballo de anotacións e redacta unha contorna.

Xa conectados a través da auga nunha mesma onda, Luísa e Pancho reparan ao unísono nunha obra que Nicolás Maquiavelo dera ao prelo a comezos do século XVI: La mandragola. Desta volta acometen xuntos o traballo de tradución. E, tamén xuntos, reflexionan despois sobre o proceso:

Cando dúas persoas non profesionais da tradución conflúen no traballo común de afrontar un texto como A mandrágora, teñen que estar animadas basicamente por dúas razóns: ou ben reciben o encargo por parte dunha editorial ou ben emprenden tal traballo polo mero interese que o texto esperta neles. No noso caso, aínda que a segunda destas motivacións foi moi anterior no tempo á primeira, o impulso definitivo debeuse ó proxecto de Edicións Laiovento de incorporar ó patrimonio cultural galego obras dramáticas universais de tódolos tempos, como é o caso da tradución do Fausto de Goethe, o Henrique IV de Pirandello ou o Arturo UÍ de Bertolt Brecht. (Pillado e Villalta 1999, p. 139)

O DIARIO DE A BORDO

Pechamos agora o encadramento. Deixamos a un lado a travesía Villalta e enfocamos o diario de a bordo. Despois dunha singradura disposta en catro movementos, Luísa abre un caderno para lanzarse, solitaria, á escrita. Isto é, resumidamente, o que atopamos nel:

1. interrogacións sobre a palabra, sobre o feito de escribir, sobre a relación entre poema e vida:

   Cantas partes de min
   van caindo por diante?
   Quen de min cai detrás
   de cada verso?

   Ou tamén: Haberá poesia en que salvar-se?.
2. enunciacións sobre o sentido da existencia: Somos o doce fio que o siléncio outorga.
3. reflexións sobre a escoita: Parar-se a escoitar ten a finalidade de precaver-se con respeito á orixe do ruído, ao seu significado.
4. formulacións sobre o proceso artístico e o seu tempo:

   Toda arte é un proceso de arroubamento. Calculamos ao comezo. Despois graduamos. Logo soltamos. Atinximos o trance. Cando o trance colle visos de amañecer, agarramos a luz. Na luz vén o descenso. Graduamos, freando a caída. Pousamos. Finalmente ficamos respetando o eco, o aroma, a lembranza.

5. consideracións sobre o silencio:

   O silencio,
   como a dor e a felicidade extremas,
   é difícil de suportar.

6. aceptación da soidade (na onda de Manuel Antonio): É ficaremos sós, mar e siléncio.
7. asimilación do temor:

   pero ecoa o temor de que as ondas repitan, salgadas de
   séculos, o afundimento ritual que a devolva [a muller] ao siléncio.

ARTE DA FUGA

Estou perdendo
unha parte de min que fica a un lado.
Miro-te e dis-me adeus sen dicer nada
e vexo-me a min que te comprendo
despedindo alguén
que agora son, e continuo.

Logo da travesía e logo de lanzarse á escrita, os ollos de Luísa deveñen os da sibila e, nun xesto onde converxen o nadador de Paestum, o argonauta Butes, Montale e Valente (entre outros), Luísa salta:

Sen consideración pospoño o deber que me guia ao longo
das ruas, como un meridiano anoado á cintura,
e salto.
Salto a rebentar da rua mesma, dun lado ao outro, coa
corda da barca da Raíña dos Mares, impulso un bambán que
se saia das horas.

No seu diario de a bordo, Luísa formulaba a seguinte reflexión: Bach deixou o último contraponto da Arte da fuga sen acabar. Haberá maior resposta que esta para as perguntas que non teñen contestación?. Ao igual que a peza do compositor alemán, a travesía Villalta viuse interrompida e ficou para sempre aberta e en suspensión. Ela abocou no mar; marchou cara ao outro lado. Pero destoutro deixounos a súa barca, a súa folla de ruta e o seu compás: velaquí o seu legado.