Galiza é infinda pero as vidas son finitas. Como a de Florencio Delgado Gurriarán que naceu en Córgomo de Valdeorras en 1903, militou no Partido Galeguista (PG) na II República, temeu pola súa vida durante o golpe de Estado de xullo de 1936, fuxiu a Portugal (outubro de 1936) e Francia (marzo de 1937) desde onde pasou á España republicana (xaneiro 1938), combateu no exército republicano, retornou legalmente a Francia en xaneiro de 1939 en misión oficial, embarcou no Ipanema en xullo, exiliándose en México onde namorou, casou con Celia Teijeiro e criou cinco fillos, e finou accidentalmente en Estados Unidos en 1987. Esta brevísima síntese biográfica traza unha vida finita, mais afastada do ordinario, porque á orixinal sensibilidade e creatividade poética de Florencio uniuse un compromiso político e humanitario exemplar.
Feitas as partillas da súa biografía entre as persoas que colaboramos en compor o seu mosaico vital nesta súa homenaxe, esta achega reconstrúe a peripecia de Florencio durante a guerra civil e o seu primeiro exilio en Francia complementando a detallada biografía de Ricardo Gurriarán (1999). Porque como a tantos outros republicanos e galeguistas, a guerra civil e a derrota militar da República obrigárono a refacer no alén mar o seu destino e proxecto de vida sen renunciar á causa do galeguismo, como tamén lle aconteceu ao seu amigo e irmán galeguista Ramiro Illa Couto1.
O 18 de xaneiro de 1955, Florencio saudaba entusiasta desde Guadalaxara (México) a Ramiro Illa cun “alédame moito saber de ti e verte sempre nas primeiras ringleiras do galeguismo”. Unha descrición acaída tamén para o militante e poeta valdeorrés, que se identificaba como “galeguista desde que teño uso de razón”2. Esta lealdade e firmeza no ideal galeguista motivou que Florencio e Ramiro asumisen en man común a encomenda de xestionar a complexa e delicada operación de saída cara ao exilio das persoas galegas atrapadas en Francia tras a caída de Cataluña, o 9 de febreiro de 1939, e o posterior final da guerra civil, o 1 de abril. Unha misión executada en comunicación e conexión coas redes republicanas da diáspora galega en Arxentina, Uruguai e os Estados Unidos de América até que o comezo da segunda guerra mundial en setembro bloqueou as vías marítimas de saída cara ao exilio americano. Pero previamente a esta misión humanitaria, Florencio e Ramiro tiveron que fuxir de Galicia.
SALVAR O PELELLO: A FUXIDA DE GALICIA DE FLORENCIO DELGADO GURRIARÁN
A principios do mes de xullo de 1936 toda Galicia reloucaba coa confirmación oficial da aprobación en referendo do seu Estatuto de Autonomía. Mais o golpe de Estado do 18 de xullo e a posterior guerra civil representaron unha odisea longa para Florencio, cun itinerario prototípico do exilio da militancia galeguista sobrevivente da persecución e da represión tras o triunfo da sublevación militar en Galicia (Núñez Seixas 2006). A súa experiencia política e militar e a súa traxectoria vital durante a guerra civil exemplifican os riscos e penurias afrontados para “salvar o pelello”, colaborar no frustrado triunfo militar da República, gañar a vida tras a derrota republicana en Cataluña e asumir o forzoso refuxio en Francia previo ao exilio en México3.
Tras o golpe de Estado, Florencio tomou a decisión de agocharse no monte, en cas de familiares no Barco de Valdeorras, en Zamora e en Valladolid, até conseguir fuxir a Portugal pola “raia seca” en Tourém coa complicidade dun parente e dun sarxento dos gardas de fronteiras portugueses. Mentres caneaba o sadismo fascista, contou con diferentes protectores que impediron que a súa vida correse perigo: os seus irmáns e amizades familiares, o sarxento da Garda de Fronteiras portuguesa, o dono dunha ferraxería en Porto, e os mariñeiros portugueses do Alberto ou Douro, buque que o trasladou a Francia.
Temos a hipótese de que, en Porto, Florencio puido entrar en contacto co médico galeguista Ramón Obella Vidal, membro do Consello Nacional do PG e promotor do Instituto Bioquímico Miguel Servet con sede en Vigo (Gurriarán 2009)4, aínda que Florencio non o indica nas súas conversas con Dolors Pla (Gurriarán 2022, p. 48). Baixo a protección do significado “nacionalista” español Manuel Emilio Martínez-Baladrón y García5, socio capitalista da empresa, a oficina do Miguel Servet en Porto compartía local co Comité Nacionalista de La Habana, dirixido de vez por Martínez-Baladrón e desde onde se canalizaban doazóns monetarias e de tabaco para o Cuartel Xeral do exército sublevado en Salamanca. Esta actividade “patriótica” ofrecía ante as autoridades portuguesas unha cobertura legal e pouco sospeitosa para as actividades clandestinas de Obella, ás que se incorporou en abril de 1937 como cómplice Ramiro Illa, compañeiro de Obella no Consello Nacional do PG6. Desde esta oficina, en comunicación a través de Rodolfo Prada co Grupo Galeguista de Buenos Aires e co seu apoio económico7, axudaron aos fuxidos desde Galicia, aos que denominaban “sumerxidos”8. Unha vez localizados os fuxidos agochados, solicitábase a Prada o envío de determinados quilos de “carqueixa” como código para o envío de documentación e fondos para o pagamento das súas pasaxes9. Os quilos de carqueixa demandados correspondíanse co número de fuxidos que precisaban axuda para saír de Portugal por vía marítima, ben cara a Francia, ben cara a Sudamérica, como foi o caso de Antón Alonso Ríos (1996).
Grazas aos contactos do dono dunha importante ferraxería de Porto e aos cartos enviados pola súa familia, Florencio pagou o seu embarque e fuxiu cara a Francia, nos primeiros meses de 1937, agochado como polisón nun camarote do barco Douro ou Alberto10. Florencio residiu en Bordeos até que se desprazou a París, con probabilidade no mes de marzo, e en xaneiro de 1938 viaxou en tren a Barcelona xunto a Carlos Caridad Mateo, fillo do asasinado xeneral Rogelio Caridad Pita, gobernador militar da Coruña durante o golpe de Estado. Mobilizado como oficial do Exército republicano, tivo como primeiro destino a galeguizada Subsecretaría de Armamento11. En setembro de 1938, o tenente Florencio integrouse na executiva do PG como secretario de propaganda a carón de Ramón de Valenzuela, secretario de organización, e Andrés Valín, secretario administrativo. E, co capitán Valenzuela e con Valín, pasou a servir na intelixencia militar republicana no Servicio de Información Especial Periférico (SIEP)12. O SIEP estaba integrado nos servizos de información do Estado Maior do Exército Popular baixo o mando do coronel Manuel Estrada Manchón, fillo dun militar ferrolán, tendo como misión a espionaxe na retagarda inimiga e a infiltración de axentes ben polo mar, ben a través da liña de fronte (Rodríguez Velasco 2012).
De vez, Ramiro e a súa muller Chita Lamas tamén fuxiron a Francia en setembro do 38. As actividades clandestinas de Obella e Ramiro non pasaran desapercibidas e comezaron a ser obxecto de vixilancia pola Polícia de Vigilância e Defesa do Estado (PVDE) portuguesa13. Debido á súa experiencia como viaxante de comercio, foi destinado polas autoridades republicanas en Francia á cidade de Tarbes, na fronteira pirenaica con Aragón, onde prestou servizos comerciais no consulado español e agardou a ser mobilizado militarmente pola República14. Contra finais de 1938 trasladouse a Barcelona onde probablemente se atopou coa Xunta Executiva Xeral do PG e con Florencio15. Por outra banda, o galego Ramón Mosteiro, secretario xeral do norteamericano Frente Popular Antifascista Gallego (FPAG)16, atopábase de viaxe en Cataluña en decembro de 1938, establecendo contacto con Florencio e Ramón de Valenzuela do PG e cos comunistas galegos como Santiago Álvarez17. Fracasada a ofensiva republicana do Ebro e retiradas as tropas ás liñas defensivas na beira esquerda do río, en novembro de 1938, a capacidade de resistencia do Exército Popular atopábase ao límite.
A “RETIRADA”: A DERROTA EN CATALUÑA, O ÉXODO A FRANCIA E A AXUDA AOS REFUXIADOS
A rápida e inesperada toma de Cataluña polo exército sublevado en menos de dous meses de campaña (decembro de 1938 - febreiro de 1939) provocou a fuxida cara a Francia de Manuel Azaña, presidente da República, o goberno de Juan Negrín, as reducidas Cortes e as autoridades e funcionarios republicanos. Durante as tres semanas da denominada “Retirada”, medio millón de persoas cruzaron a fronteira en condicións precarias, ben polos pasos oficiais, ben atravesando a pé os Pireneos, mentres eran acosadas polo exército e a aviación fascista no medio do duro inverno. A comunidade galega —arredor de 1 300 persoas— representaba unha parte pequena da masa humana atemorizada, esfameada e cansa que buscou amparo e protección en Francia18. O goberno francés, superado por aquel masivo e inesperado éxodo, improvisou o internamento en miserables campos de concentración dos restos desarmados do Exército Popular e dos homes adultos e mozos en idade militar, mentres dispersaba polos diferentes departamentos o resto da poboación civil, prohibindo a súa entrada na rexión de Île-de-France e na capital, París19.
Tras a dramática “Retirada” e o fin da guerra civil, o 1 de abril de 1939, resultaba urxente atender a emerxencia humanitaria dos civís e militares galegos refuxiados en Francia ante o risco das repatriacións e deportacións forzosas a España e no medio da mobilización francesa para facer fronte ás ameazas agresivas da Alemaña do III Reich20. Ademais, a situación nos campos de concentración resultaba dramática, cunha alta mortalidade a causa do frío, a fame, a sede, a miseria, a falta de hixiene, as enfermidades físicas e mentais, os suicidios, a violencia, as humillacións e a represión por parte dos gardas, as mortes por inanición e as numerosas doenzas como os andazos de disentería (Mirón 2019).
Caída a II República, as iniciativas e institucións galegas no exterior de apoio á España republicana mudaron en comités de axuda ás persoas refuxiadas21. No caso galego tiveron un protagonismo significativo as norteamericanas como o FPAG, sección das Sociedades Hispanas Confederadas (SHC); as arxentinas como a Central Gallega de Ayuda al Pueblo Español, sección da Federación de Sociedades Gallegas (FSG), o Comité Orensano Leal ou o Grupo Galeguista de Buenos Aires; e as uruguaias como a Organización Republicana Gallega de Ayuda al Pueblo Español (Núñez Seixas 2006; Gómez 2006; Pérez 2006). Desde Buenos Aires, Rodolfo Prada asumiu o labor de enlace cos galeguistas que gozaban de liberdade de movementos en Francia e residían en París, o seu vello amigo Ramiro Illa e Florencio.
A comezos de 1939, Florencio pasou a Francia legalmente en misión oficial. O seu obxectivo era establecer unha ruta segura para a fuxida desde Galicia dos fuxidos e guerrilleiros a través de Portugal en colaboración cos mariñeiros portugueses que o sacaran desde Porto. En primeiro lugar pararía en París, logo en Bordeos e mesmo tiña o plan de instalarse en Portugal. Este proxecto contaría co financiamento das SHC. Mais, cando aínda se atopaba en Toulouse de camiño a París, coñeceu a nova da conquista de Tarragona o 14 de xaneiro. A caída de Cataluña obrigou a un cambio de plans. No medio do caos da “Retirada” e da reacción controladora e internadora das autoridades francesas, Florencio contaba coa vantaxe do permiso legal de residencia (récépissé), que lle permitiu vivir con tranquilidade, sen medo ás redadas da xendarmería e sen risco de ser internado nun dos miserables campos de concentración (Gurriarán 2022, pp. 49-50)22.
O 9 de febreiro, Ramiro tamén estaba instalado en París aproveitando que se atopaba documentado como refuxiado polas autoridades francesas previamente á “Retirada”23, compartindo oficina e domicilio con Florencio. Para poderen subsistir, recibiron axudas económicas desde Arxentina e Estados Unidos e Ramiro traballou de caixeiro na Cámara de Comercio da República española desa cidade24, pero, ao cesar a súa actividade, viviu dos cartos enviados desde Arxentina pola familia da súa esposa Chita Lamas e dun cativo préstamo de Ramón Obella25. Castelao, de viaxe de propaganda republicana en Estados Unidos convidado polo FPAG, recomendou a Ramiro como delegado en París da FPAG e das SHC26.
Desde o primeiro momento, Florencio e Ramiro asumiron a responsabilidade de localizar os espallados galeguistas e galegos que se refuxiaran en Francia. Con este fin, Florencio inseriu un anuncio no xornal La Dépeche de Toulose dando o seu enderezo e contacto (Delgado Gurriarán 2003, p. 65). E o seu domicilio no Hotel de l’Independence converteuse nunha referencia para os refuxiados que conseguían saír ou fuxir dos campos, como Elixio Rodríguez27.
Ao tempo, estableceron contacto con Rodolfo Prada en Buenos Aires, con Ramón Mosteiro e Ernesto Pérez Guerra da Cal en Estados Unidos, e con Castelao, que daquela se atopaba en Cuba e logo en Estados Unidos28. O seu obxectivo era mobilizar a axuda das entidades de apoio á España republicana para facer fronte á crise humanitaria que estaban a vivir as persoas refuxiadas29. O 22 de marzo, Prada comunicou o nomeamento dunha comisión en París integrada por Florencio, Ramiro e Germán Vidal, exalcalde de Noia, militante de Izquierda Republicana (IR) e vicesecretario de Solidariedade Galega Antifascista (SGA), para actuar de representantes da axuda arxentina da Central Gallega, do Comité Orensano Leal e do Grupo Galeguista de Buenos Aires30. Pero o comité estivo operativo unicamente con Ramiro e Florencio. Germán Vidal residía fóra de París, e os traballos administrativos recaeron fundamentalmente sobre Ramiro, coa axuda do galeguista Carlos Tomé até a súa detención e internamento nun campo de concentración31.
Daquela Ramiro e Florencio xa tiñan experiencia na xestión de redes de fuxida desde Porto, desde a fronteira francesa e desde a retagarda das liñas inimigas. De feito, malia a inferioridade numérica en militantes e a debilidade política e institucional do PG na España leal, os galeguistas amosaron eficacia na xestión das súas redes de prestixio e influencia mobilizando o apoio das redes de axuda, as capacidades e a experiencia adquiridas durante a guerra e os tecidos de relacións persoais e políticas con galegos con cargos de responsabilidade na Administración republicana pola súa común orixe galega ou pertenza á SGA (Díaz Fouces 2021). Ao tempo, nos primeiros meses do refuxio en Francia, aproveitaron a liberdade de movementos de Florencio e Ramiro, que contaban cun récépissé que lles permitía residir en París, zona de acceso prohibido para os refuxiados e sede das organizacións republicanas e internacionais de axuda aos refuxiados e das embaixadas e consulados dos países favorables á acollida.
Ramiro e Florencio traballaron arreo, en primeiro lugar, para manter o contacto e canalizar as axudas das redes de apoio do alén mar. En segundo lugar, aproveitaron as súas conexións e experiencia de traballo como militares de intelixencia no SIEP onde estiveron destinados cargos orgánicos do PG como Valenzuela, Valín e Florencio. En terceiro lugar, mobilizaron as boas relacións previas cos integrantes da SGA que tiveron cargos de responsabilidade no Servicio Español de Evacuación de Refugiados Españoles (SERE) —creado o 1 de abril de 1939 por Juan Negrín—, como o seu director Bibiano Fernández Osorio-Tafall, exalcalde de Pontevedra e comisario xeral do Exército republicano, e Alejandro Viana Esperón, deputado por Izquierda Republicana e secretario de emigración do SERE (Mera 2021).
En colaboración co SERE, o traballo de Florencio e Ramiro consistiu en localizar os refuxiados galegos nos campos de concentración e actuar de enlaces e representantes do FPAG, SHC e dos grupos de axuda na Arxentina. O proceso para a xestión da saída cara ao exilio resultaba complexo: localizar o paradoiro dos refuxiados galegos nos campos de concentración ou centros de acollida; actuar autonomamente por mor das dificultades de comunicación directa cos líderes galeguistas no estranxeiro como Castelao e Suárez Picallo, ambos os dous en Estados Unidos; nomear enlaces nos campos de concentración; elaborar listas de refuxiados; reunificar as familias separadas; recibir de vez as listas e cartas de súplica que chegaban a Arxentina desde os campos de concentración32; responder as cartas de súplica dos refuxiados; enviar e recibir aos refuxiados as fichas propias e as de emigración do SERE; distribuír os cartos recibidos tanto para a manutención, vestido, aloxamento e supervivencia dos refuxiados como para os embarques cara ao exilio en buques fretados polas organizacións de axuda ou en liñas regulares de transatlánticos; acadar visados, pasaportes e documentación administrativa; negociar a cota que correspondería a cada organización política e sindical en cada un dos barcos fretados; superar os vetos, peneiras e filtros de selección profesional e política establecidos polos diversos países favorables á acollida e polas organizacións políticas e sindicais republicanas, así como os interrogatorios políticos previos ao embarque33; e afrontar os imprevistos (fuxida dos internados nos campos de concentración, detencións e internamentos polas autoridades francesas, roubo dos fondos, denegación a última hora do embarque, incumprimento das cotas previamente asignadas ás diversas organizacións políticas e sindicais e de axuda etc.)34.
Pero esta comisión tamén fixo fronte ás desconfianzas, acusacións, críticas e maledicencias dos propios refuxiados35, e á confusión xerada inicialmente por iniciativas paralelas de organización da axuda aos refuxiados desde Francia, como a promovida por galegos axuntados brevemente en Perpiñán en febreiro. Nunha circular enviada a comezos de marzo desde París por Domingo Mateo, director de Nueva Galicia, á secretaría xeral do Centro Gallego de Buenos Aires, anunciaba a creación dunha comisión de exiliados galegos en Francia co fin de administrar a axuda e solidariedade do alén mar36. A circular, asinada por Mateo e Suceso González en Perpiñán en febreiro de 1939, apelaba á xenerosidade, axuda e solidariedade dos galegos do alén mar ante o seu “estado angustioso”, “forzado extrañamiento”, “estado de dolor”, “vivir como penados” e “tragedia”, e demandaban a súa axuda para viaxar a América e acadar a apertura de fronteiras. Esta inactiva comisión estaría integrada por Bibiano F. Osorio-Tafall, Enrique Puente, Domingo Mateo, Santiago Álvarez, Enrique Líster, Suceso González, Ramón Martínez López e Lois Tobío.
A imposibilidade de asumir a saída cara ao exilio en América da totalidade das persoas refuxiadas en Francia provocou a necesidade de establecer criterios de selección e cotas, xa que existían clases e diferenzas entre a vaga de persoas refuxiadas37. Estaban as refuxiadas anónimas, sen militancia política ou desempeño militar ou civil salientable; os “notables” que ocupaban cargos de responsabilidade política ou sindical ou destacaran no “batallón de intelectuais”, como artistas, escritores ou xornalistas leais á República; os militantes activos das forzas políticas e sindicais republicanas; os soldados e oficiais do Exército derrotado; as persoas con redes familiares na emigración etc. Pero todas compartían unha mesma característica: sentírense ameazadas e con temor pola propia vida, integridade física e liberdade en caso de caer en mans do exército rebelde e da burocracia franquista do terror e a represión38. Desde Arxentina, os galeguistas fixaron uns criterios de selección e preferencia na distribución dos fondos de axuda. Tal e como comunicou Rodolfo Prada en carta confidencial a Florencio a finais de marzo, a orde de distribución dos fondos establecía a seguinte prelación: en primeiro lugar, os galegos da Fronte Popular que corresen maior perigo en caso de ser devoltos a España polo goberno francés; en segundo lugar, os artistas e intelectuais; e, en terceiro lugar, outros que, por “razós moi especiales, conviñese pór a salvo”39.
DE FRANCIA AO EXILIO EN AMÉRICA: OS BARCOS DA LIBERDADE
O traballo dos enlaces galeguistas en Francia xunto co financiamento norteamericano e arxentino permitiron a saída cara ao exilio en América de case catrocentos galegos refuxiados en Francia e da práctica totalidade dos militantes do PG40. Porén, deberon previamente asumir con resignación as restricións inmigratorias de destinos preferentes como Arxentina (Ortuño Martínez 2018), e lidar con numerosas dificultades, conflitos, sectarismos e atrancos no marco das tensións que fendían a unidade de acción republicana, tal e como se reflectiu nun informe dos comisionados enviados desde Nova York a Francia polas SHC e o FPAG41.
Por mor do valor das remesas económicas das SHC e co fin de axilizar as xestións, trasladouse a París desde Nova York unha comisión especial integrada polo libertario Marcos C. Mari e o socialista coruñés Xosé Castro. Os comisionados portaban unha relación de galegos para a súa liberación e traslado a América. O seu obxectivo era financiar a viaxe dun milleiro de refuxiados, con independencia da filiación partidista mais dando preferencia aos familiares dos membros das SHC residentes en Estados Unidos. Saíron de Nova York o 11 de marzo e Castro regresou o 15 de xullo de 1939. Arribaron coa encomenda de financiar a viaxe de mil persoas, aínda que até agosto de 1939 unicamente lograran embarcar douscentos refuxiados no Sinaia, no Ipanema, no Méxique e no Winnipeg. O 5 de xullo, Castro embarcou en Francia, presentando o seu informe ante a Asemblea Xeral das SHC o 28 de agosto de 1939, mentres Mari ficou en París para coordinar a evacuación. Ramiro estivo en contacto directo con esta comisión durante a súa estadía en Francia, sendo nomeado por Castro secretario delegado do FPAG42, e recoñeceu que participara nas xestións das pasaxes e embarques nos buques Sinaia, Ipanema e Winnipeg con destino a México e Chile respectivamente, tomando a decisión de ficar en Francia até que o “derradeiro galego” partise voluntariamente ao exilio43.
No verán de 1939, Ramiro ficou en soidade en París como delegado galeguista44. O principal continxente de galeguistas, entre eles Florencio, embarcara no Ipanema con destino a Veracruz (México)45. Aquel buque de transporte de gando, adaptado precariamente para a viaxe de refuxiados, partiu o 12 de xuño de Pauillac —porto fluvial preto de Bordeos— con cerca de mil persoas a bordo; entre outros, Elixio Rodríguez, Horacio Casas, Xohán López Durá, Carlos Tomé Alonso, Severino Pellit, Ramón Cabanillas Álvarez, Andrés Valín ou Roxelio Rodríguez de Bretaña (Consello da Cultura Galega 2001). Á súa chegada a México, foron acollidos e recibiron a asistencia do Comité Técnico de Ayuda a los Refugiados Españoles (CTARE), organismo dependente do SERE (Mateos 2009).
Durante o verán, Ramiro seguiu traballando sen descanso na xestión da saída dos refuxiados galegos no buque Winnipeg con destino a Chile46. Unha vez iniciada a segunda guerra mundial, o 1 setembro de 1939, Ramiro e Chita Lamas decidiron marchar tamén cara a México. Como declarou Ramiro, os galeguistas que quedaron en Francia, fixérono por vontade propia e non por falta de oportunidades47; como Ramón de Valenzuela, daquela secretario xeral e de organización do PG, que decidiu continuar a loita clandestina e guerrilleira contra Franco ás ordes do coronel Estrada Manchón xusto cando estaba a piques de embarcar no Winnipeg nos primeiros días de agosto. Antes de partir cara a México, Ramiro entregou a Valenzuela a documentación do comité galeguista, que incluía as fichas dos refuxiados en Francia. Nesta encomenda documental tamén engadiu a orde de queimalas se intuía algún perigo. Antes da súa detención conxunta pola Gestapo e a policía española, Valenzuela deu cumprimento ao mandato incendiario, tal e como recoñeceu na súa biografía (1997, p. 118). En novembro, Alejandro Viana asumiu a delegación oficial das SHC, que compartía oficinas co SERE (Rue Tronchet, 11) do que fora nomeado director xeral, e comezou a representar á Central Gallega de Ayuda a los Refugiados (Mera 2021, p. 81).
O 19 de outubro de 1939, tras un breve paso por Cuba e a República Dominicana, Ramiro e Chita desembarcaron do buque Colonial en Veracruz, onde os agardaban Florencio e a comunidade galeguista e republicana que constituíu a Irmandade Galeguista (1939), publicou a revista Saudade. Verba galega nas Américas (1942-1953) e tirou do prelo o Cancioneiro da Loita Galega (1943). Pero esta xa é outra historia, a de como gañaron a vida e continuaron a loita pola democracia no exilio os irmáns galeguistas como Florencio Delgado Gurriarán e Ramiro Illa Couto, que mantiveron viva a súa amizade até o seu común pasamento en 1987.